Factsheet

Laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden

Eén op de vier Nederlanders heeft beperkte gezondheidsvaardigheden¹. Dat betekent dat zij moeite hebben met het vinden, begrijpen, beoordelen en gebruiken van informatie over gezondheid. Een deel van deze groep is laaggeletterd. Het is belangrijk dat zorgverleners deze mensen herkennen en hun communicatie, informatiemateriaal en begeleiding zo aanpassen dat die beter aansluit bij de patiënt of cliënt.

Wat zijn gezondheidsvaardigheden?

We maken onderscheid tussen gezondheidsvaardigheden op persoonlijk niveau en op organisatorisch niveau.

Persoonlijke gezondheidsvaardigheden zijn vaardigheden van mensen om informatie over gezondheid te verkrijgen, te begrijpen, te beoordelen en te gebruiken bij het nemen van gezondheidsgerelateerde beslissingen.

Drie typen vaardigheden spelen een rol²:

  1. Functioneel (zoals lezen en schrijven, rekenen, zoeken op internet)
  2. Interactief of communicatief (zoals begrijpend lezen, abstract denken, hoofd- van bijzaken scheiden, reflecteren)
  3. Kritisch (zoals toepassen van informatie, ordenen, vooruitdenken, prioriteiten stellen)

In het dagelijks leven hebben mensen die minder gezondheidsvaardig zijn onder andere moeite met:

  • medicijnen op de juiste manier innemen
  • de weg vinden in het ziekenhuis
  • zoeken op het internet (digitale vaardigheden)
  • (uitnodigings)brieven en mails begrijpen
  • folders, websites, formulieren, bijsluiters begrijpen
  • gesprekken met zorgverleners voeren
  • uitleg en adviezen begrijpen en in praktijk brengen

Gezondheidsvaardigheden van organisaties

Naast persoonlijke gezondheidsvaardigheden, spreken we van gezondheidsvaardigheden van organisaties. Dit is de mate waarin organisaties het mensen mogelijk maken om informatie en (zorg)aanbod te vinden, begrijpen, beoordelen en te gebruiken³ ⁴. Een ‘gezondheidsvaardige organisatie’ is dus een organisatie die toegankelijk en begrijpelijk is voor iedereen, ongeacht iemands niveau van gezondheidsvaardigheden. Alle organisaties die zich richten op patiënten, cliënten, inwoners of algemeen publiek kunnen toewerken naar het worden van een gezondheidsvaardige organisatie.

Bekijk in dit model de 10 kenmerken van een gezondheidsvaardige organisatie.

Wat is laaggeletterdheid?

Een deel van de mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden is laaggeletterd. Laaggeletterd betekent dat je de taal of talen die je spreekt slecht beheerst. Deze groep mensen heeft bijvoorbeeld moeite met lezen, schrijven en/of rekenen.

Anderstaligen zijn niet per definitie laaggeletterd. Met hen kun je in veel gevallen in hun eigen taal (of in een gezamenlijke taal) wel ‘op niveau’ spreken. In sommige gevallen zijn mensen ook in hun moedertaal laaggeletterd of ongeletterd. Er is een verschil tussen laaggeletterdheid en ongeletterd (of: analfabetisme). Mensen die ongeletterd of analfabeet zijn, hebben nauwelijks of nooit geleerd om te lezen of schrijven.

Feiten en cijfers

2,5 M

2,5 miljoen mensen in Nederland van 16 jaar en ouder zijn laaggeletterd

25%

Ongeveer één op de vier Nederlanders heeft beperkte gezondheidsvaardigheden

Feiten en cijfers laaggeletterdheid

  • 2,5 miljoen mensen in Nederland van 16 jaar en ouder zijn laaggeletterd5.
  • Laaggeletterdheid komt meer voor onder laagopgeleiden, ouderen en migranten6 7.
  • De grootste groep laaggeletterden (45%) bestaat uit ouderen met een Nederlandse achtergrond en een middelbaar opleidingsniveau8.
  • Iets meer dan de helft van de laaggeletterden heeft geen migratieachtergrond. Dat betekent dat iets minder dan de helft wel een migratieachtergrond heeft5.
  • 14% van de 15-jarige leerlingen in Nederland heeft grote moeite met het begrijpen van hun schoolboeken. Deze groep loopt het risico om op latere leeftijd onder de noemer ‘laaggeletterd’ te vallen8.
  • 42% van de mensen die alleen lager onderwijs gevolgd hebben, is laaggeletterd. Dit percentage neemt sterk af als het onderwijsniveau stijgt9.

Feiten en cijfers gezondheidsvaardigheden

  • Ongeveer een op de vier Nederlanders (24,5 %) heeft beperkte gezondheidsvaardigheden¹.
  • Mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden maken meer gebruik van zorg en ervaren de kwaliteit van de zorg die ze krijgen als minder goed10.

Feiten en cijfers digitale vaardigheden

  • Bijna één op de vijf volwassenen in Nederland heeft beperkte digitale vaardigheden. Als je moeite hebben met lezen, schrijven en rekenen, is de kans ook groter dat je moeite heb met digitale zaken. In de factsheet ‘Digitale vaardigheden’ lees je hier meer over.

Beperkte gezondheidsvaardigheden zorgen voor slechtere gezondheid

Er is een duidelijke samenhang tussen beperkte gezondheidsvaardigheden en een slechtere gezondheid.

  • Astma en COPD, diabetes, kanker, hart- en vaatziekten en psychische problemen komen bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden beduidend vaker voor11.
  • Diabetes komt vaker voor onder mensen die laaggeletterd zijn: onder mannen heeft 5.2% van de laagst geletterde mannen diabetes tegenover 1,5% van de hoogst geletterde mannen. Voor vrouwen is dat verschil nog groter: respectievelijk 6% en 0,9%12.
  • Mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden overlijden gemiddeld gezien eerder13.
  • Het medicijngebruik bij de laagst opgeleide groep is bijna tweemaal zo hoog als bij de hoogst opgeleide groep Nederlanders14.
  • Mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden krijgen vaker te maken met ernstige medicatiefouten15.

Beperkte gezondheidsvaardigheden herkennen

Een belangrijke aanwijzing voor beperkte gezondheidsvaardigheden is opleidingsniveau: tot mbo-niveau 1 of minder dan tien jaar onderwijs in het land van herkomst. Andere signalen zijn moeite met het vertellen van een chronologisch verhaal, vermijden van lees- en schrijfsituaties, ongemakkelijk of boos als er te veel vragen worden gesteld, te laat komen of op de verkeerde dag komen.

Signalen beperkte gezondheidsvaardigheden

In deze checklist vind je signalen over hoe je laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden kunt herkennen.

Voorbeeld: De patiënt begrijpt het advies om ‘meer te bewegen’ niet als hij of zij vertelt over een zere knie, omdat de link met meer bewegen en de oplossing van de zere knie niet wordt gelegd.

Soms worden beperkte gezondheidsvaardigheden verward met onverschilligheid of het gebrek aan motivatie voor een behandeling. Maar, vaak begrijpt een patiënt met beperkte gezondheidsvaardigheden de uitleg of een vraag van een zorgprofessional niet goed.

Hoe houd je als organisatie rekening met gezondheidsvaardigheden?

Als organisatie kun je verschillende dingen doen om beter aan te sluiten bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Zo word je een gezondheidsvaardige organisatie.

Begrijpelijk informatiemateriaal

  • Help mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden hun weg vinden in jouw organisatie. Denk bijvoorbeeld aan toegankelijke en begrijpelijke uitnodigingsbrieven voor afspraken of aan de website van uw gezondheidscentrum of ziekenhuis.
  • Investeer in begrijpelijk informatiemateriaal dat is getoetst op begrijpelijkheid door mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.
  • Ook als je alle communicatie hebt vereenvoudigd, blijft er altijd een groep over voor wie dit te ingewikkeld is. Bied voor deze groep maatwerk en extra ondersteuning, zoals visuele communicatie, communicatie in andere talen of hulp bij het invullen van formulieren.
  • Werk samen de doelgroep: mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden kunnen meedenken over oplossingen voor beter toegankelijke zorg. Nodig hen actief uit om hun ervaringsverhaal te vertellen.

Begrijpelijke organisatie en medewerkers

Tips voor begrijpelijke communicatie

Begrijpelijk communiceren tijdens een gesprek

  • Normaliseer beperkte gezondheidsvaardigheden en laaggeletterdheid. Vraag bijvoorbeeld: ‘We weten dat veel mensen moeite hebben met het invullen van formulieren. Hoe is dat voor u?’.
  • Veronderstel geen basiskennis van het lichaam
  • Let erop dat je het begripsniveau van patiënten niet overschat
  • Maak korte zinnen en gebruik eenvoudige woorden
  • Maak geen ‘uitstapjes’ in je verhaal: blijf bij de kern van de boodschap
  • Wees zo concreet mogelijk, vermijd jargon, abstracties en beeldspraak
  • Herhaal de belangrijkste punten (en beperk die tot maximaal drie)
  • Gebruik de terugvraagmethode: ‘Ik heb een heleboel verteld. Wat gaat u thuis vertellen?’
  • Gebruik ondersteunend voorlichtingsmateriaal (ook digitaal).

Begrijpelijk communiceren in schriftelijke communicatie

  • Gebruik filmpjes of getekend voorlichtingsmateriaal.
  • Gebruik woorden op B1-niveau.
  • Beperk de hoeveelheid informatie tot maximaal drie belangrijke punten. Verwijs eventueel voor meer informatie door.
  • Een heldere opmaak en kopjes vergroten het begrip.
  • Gebruik alleen materialen die getest zijn op begrijpelijkheid. En test materialen die je zelf maakt altijd op begrijpelijkheid voordat je deze in de praktijk inzet.

Meer informatie

Gebruikte bronnen

  1. Willems, A. E. M., Heijmans, M., Brabers, A. E. M., Rademakers, J. Gezondheidsvaardigheden in Nederland: factsheet cijfers 2021. Utrecht, NIVEL, 2021.
  2. Nutbeam, D., (2000) Health literacy as a public health goal: a challenge for contemporary health education and communication strategies into the 21st century. Health Promotion International, Volume 15, Issue 3, September 2000, Pages 259–267
  3. Healthy People 2030, n.d.
  4. WHO (2022), Health literacy development for the prevention and control of noncommunicable diseases: Volume 1
  5. Algemene Rekenkamer (2016), Aanpak van laaggeletterdheid. Den Haag: Algemene Rekenkamer.
  6. Buisman, M., Allen, J., Fouarge, D., Houtkoop, W., & Velden, R. van der (2013). PIAAC: Kernvaardigheden voor werk en leven. Resultaten van de Nederlandse survey 2012. Den Bosch: ecbo.
  7. Heijmans, M., Zwikker, H., Heide, I. van der, Rademakers, J. NIVEL Kennisvraag 2016: zorg op maat. Hoe kunnen we de zorg beter laten aansluiten bij mensen met lage gezondheidsvaardigheden?Utrecht, NIVEL 2016.
  8. Greef de M., Segers M., Nijhuis J. (2013). Feiten & cijfers geletterdheid: overzicht van de gevolgen van laaggeletterdheid en opbrengsten van investeringen voor samenleving en individu. Stichting Lezen & Schrijven i.s.m. Universiteit Maastricht. Den Haag.
  9. Buisman M & Houtkoop W (2014). Laaggeletterdheid in kaart. Expertisecentrum beroepsonderwijs en Stichting Lezen & Schrijven
  10. Berkman ND, Sheridan SL, Donahue KE, Halpern DJ, Crotty K. Low health literacy and health outcomes: an updated systematic review. Annals of Internal Medicine, 2011; 155(2):97-107.
  11. Rademakers J. (2014). Kennissynthese Gezondheidsvaardigheden. Niet voor iedereen vanzelfsprekend. NIVEL, Utrecht.
  12. Centraal Bureau voor de Statistiek, Den Haag/Heerlen 3-10-2018
  13. Bostock S, Steptoe A. Association between low functional health literacy and mortality in older adults: Longitudinal cohort study. BMJ, 2012; 344:e1602.
  14. CBS Statline 2017: Voorgeschreven medicijngebruik in de afgelopen 14 dagen, naar onderwijsniveau
  15. Schillinger D, Machtinger EL, Wang F, Chen LL, Win K, et al.. Language, literacy, and communication regarding medication in an anticoagulation clinic: Are pictures better than words? Advances in patient safety: From research to

Laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden

Over Pharos

Naar boven