2,5 miljoen mensen in Nederland zijn laaggeletterd. Zij hebben moeite met lezen, schrijven en rekenen.

Factsheet
Medicijngebruik bij patiënten met beperkte gezondheidsvaardigheden
Meer dan de helft van de patiënten in de apotheek heeft moeite met het begrijpen en onthouden en daardoor ook met het toepassen van informatie over medicatie door de apotheker1. Dit zijn kenmerken die gelden voor mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Een deel van deze groep is laaggeletterd. Het is belangrijk dat zorgverleners deze patiënten herkennen en hun communicatie, informatiemateriaal en begeleiding zo aanpassen dat die beter aansluit bij de patiënt.
‘Ik wil wel eens weten wat het eigenlijk is, want je vraagt mij waar zijn die pillen allemaal voor, dan weet ik het eigenlijk niet.’
Kamisetti, S., Interviews over veilig medicijngebruik met laaggeletterde respondenten met een chronische aandoening. Niet gepubliceerd rapport in opdracht van Pharos, 2016.
Een laaggeletterde patiënt over haar medicijngebruik.
28,7% van de Nederlandse bevolking heeft (zeer) beperkte gezondheidsvaardigheden.
Feiten en cijfers
- 2,5 miljoen mensen in Nederland zijn laaggeletterd. Zij hebben moeite met lezen, schrijven en rekenen 5.
- 28,7% van de Nederlandse bevolking heeft (zeer) beperkte gezondheidsvaardigheden 6.
- Patiënten met alleen basisonderwijs leven 6 jaar korter, en 19 jaar korter in goede gezondheid, dan mensen met een wo-opleiding 7.
- Laagopgeleide patiënten gebruiken meer en vaker medicijnen dan hoogopgeleide patiënten; 66% van patiënten met alleen basisonderwijs versus 36% patiënten met een afgeronde wo-opleiding hebben in de afgelopen 14 dagen voorgeschreven medicatie gebruikt 8.
- Laaggeletterdheid hangt samen met een lagere therapietrouw en moeite met zelfmanagement 9.
- Laaggeletterdheid kost de Nederlandse samenleving bijna 1 miljard euro per jaar. Hiervan betreft ruim 250 miljoen de gezondheidszorg, door meer ziekenhuisopnames en huisartsbezoeken ten gevolge van verkeerde gezondheidskeuzes en onjuist geneesmiddelgebruik 10.
- Voor meer algemene informatie over laaggeletterdheid en gezondheidsvaardigheden, zie de factsheet Laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden
Therapietrouw (algemeen)
- 30-40% van de Nederlanders die medicatie gebruikt is therapieontrouw. Er zijn grote verschillen naar type geneesmiddel/aandoening 11.
- 50-70% van de chronisch zieke patiënten die geneesmiddelen gebruiken, breken de behandeling voortijdig af 12.
- 70% van de COPD-patiënten voert essentiële handelingen met een inhalator incidenteel of frequent verkeerd uit 13.
- Onderzoek naar medicijngebruik na ziekenhuisopname: 92% van alle ontslagrecepten leidden tot problemen. In 34% van deze recepten miste de patiënt informatie en was extra informatie en begeleiding nodig 14.
Aanbod voor de praktijk
- Toolkit laaggeletterdheid voor huisarts en apotheker
- FTO module Laaggeletterdheid op FTO-online
- Pharos trainingen en workshops laaggeletterdheid voor huisarts- en apotheekteams.
Gevolgen van onjuist medicijngebruik
Onjuist medicijngebruik heeft grote gevolgen: een negatieve invloed op de klachten, het ziekteverloop en de gezondheid van de patiënt. Het leidt tot meer complicaties met als gevolg een toename van ziekenhuisopnamen en zorgkosten.
Redenen voor therapieontrouw (anders dan bewust gekozen):
- Verkeerde moment van inname medicatie en onjuiste dosering.
- Moeite met een ander uiterlijk van het medicijn.
- Na medicatieveranderingen (bv na ziekenhuisopname): zowel oude als nieuwe medicijn innemen.
- Herhaalrecepten worden te vroeg, te laat of niet opgehaald.
- Stoppen met medicijnen als klachten verdwijnen.
Wat kun je doen: Begrijpelijke communicatie
Slechts 20-40% van wat artsen zeggen tijdens een consult, wordt daadwerkelijk onthouden door patiënten 3. Ook het lezen en begrijpen van het etiket en de bijsluiter is voor veel mensen lastig 4. Laaggeletterden hebben vaak moeite met plannen, organiseren en bijhouden van medicatiegebruik. Ook ziekte-inzicht en het doel van de medicijnen is niet altijd duidelijk 5.
Tips voor etiketteksten.
Uit onderzoek van Healthbase blijkt dat door een etikettekst aan te passen het begrip bij patiënten significant verbetert. In de tabel zijn onderdelen weergegeven van de etikettekst die moeilijk worden begrepen en voorbeelden van verbeteringen
Onderdeel van de etikettekst | Waarop letten | Voorbeelden | Hoe het beter kan |
---|---|---|---|
Innamemoment | Specificeer het inname-moment | 2x per dag 2 capsules | Ochtend: 2 capsules Avond: 2 capsules |
Zo nodig gebruik | Omschrijf wanneer het nodig is | Zo nodig 2x per dag 1 tablet | Bij pijn: 1 tablet Niet meer 2 tabletten per dag |
Keuzes | Vermijd keuzes en stem met patiënt af wat beste keuze is | 1 uur voor of na voedsel innemen. | 1 uur voor innemen niet eten na innemen 1 uur niet eten |
Gebiedende wijs | Gebruik gebiedende wijs | 1 x per dg sprayen | Spray 1 keer per dag |
Moeilijke woorden en jargon | Vervang door eenvoudiger taalgebruik | Granules niet kauwen | Korrels niet kauwen |
Minstens, tenminste, maximaal | Kies voor ‘niet langer dan’ of ‘niet meer dan’ | Maximaal 1 week gebruiken | Gebruik niet langer dan 1 week |
Cijfers | Schrijf cijfers als getallen, kwarten en halven voluit | 1-2 x per dag 0,5 tablet | 1 tot 2 keer per dag een halve tablet |
Afkortingen | Schrijf afkortingen voluit | 1-2 x per dag 1 inhalatie | 1 tot 2 keer per dag 1 inhalatie |
Eén boodschap per instructie | Kies voor één boodschap per regel | Gedurende 21 dagen 1 x per dag 1 tablet, daarna 1 week stopppen | Gebruik 21 dagen: 1 keer per dag 1 tablet |
Negaties | Gebruik zo min mogelijk ontkenningen | Niet onverdund gebruiken | Verdun voor gebruik volgens bijsluiter |
Terugvraagmethode
Het is belangrijk dat zorgverleners keer op keer checken of hun uitleg wel goed is overgekomen en de patiënt de informatie correct heeft onthouden en toepast. We noemen dat terugvragen: ‘Ik wil graag weten of ik het goed heb uitgelegd, kunt u me vertellen hoe u het medicijn gaat gebruiken?’
Zorgverleners passen terugvraagmethode toe bij uitleg nieuwe medicijnen, Pharos 2021.
Herhaal informatie bij elk contact
Herhaling is belangrijk, dus én uitleg door de huisarts én door de apotheker(sassistente) en als de wijkverpleging in beeld is ook thuis nogmaals. Maak er een gewoonte van bij de tweede uitgifte te vragen hoe het gebruik is gegaan en leg vervolgens opnieuw het juiste gebruik uit. Bij veel chronische patiënten is het zelfs aan te raden om dat bij iedere herhaling te doen.
Samenwerking in de zorg
- Maak afspraken met andere zorgverleners over eenduidige, bijvoorbeeld in FTO-verband.
- Noteer (met toestemming van de patiënt) laaggeletterdheid in het HIS (Z07.01 laaggeletterdheid en Z04 taalbarrière) en AIS.
- Vraag de wijkverpleegkundige naar het BEM-formulier. Hierin zijn vragen over laaggeletterdheid opgenomen.
- Plan tenminste één keer per jaar een medicatiebeoordeling.
Meer informatie
Begrijpelijk schrijven over medicijnen: een aantal hulpmiddelen
Verbeterde etiketteksten
- Handleiding voor het opstellen van begrijpelijke doseerinstructies op het etiket
Een project van Health Base, KNMP, NHG, VU, Nivel, Centrum voor Patiënt en Geneesmiddel en Pharos, met financiering van ZonMw. - Richtlijn voor het opstellen van begrijpelijke etiketteksten
- Centrale doseertabel
Pharmacom en Medicom - Development of Comprehensible Prescription Label Instructions: A Study Protocol for a Mixed-Methods Approach, Frontiers, juli 2020.
- The Impact of Textual Elements on the Comprehensibility of Drug Label Instructions (DLIs): A Systematic Review, PLoS ONE, mei 2021.
Begrijpelijke bijsluiters
- Patiëntvriendelijke termenlijst (met woorden uit bijsluiters)
Gemaakt in opdracht van het CBG (College ter Beoordeling van Geneesmiddelen) - Voorbeeldzinnen voor rijvaardigheid, vergeten in te nemen, zwangerschap en borstvoeding
- NPI Schrijfwijzer voor het begrijpelijk schrijven over medicijnen
Eenvoudig (voorlichtings)materiaal rond medicatiegebruik
- www.apotheek.nl: uitleg moeilijke woorden en instructievideo’s over medicijnen
- www.kijksluiter.nl: filmpjes met gesproken bijsluiters (alleen met abonnement)
- Quickscan digitale vaardigheden: instrument om na te gaan welke eHealthtoepassing aansluit bij de patiënt
- Praatkaarten over afweer en biologische medicijnen: Kaarten die medisch specialisten, verpleegkundig specialisten, verpleegkundigen, (ziekenhuis)apothekers en apothekersassistenten kunnen gebruiken bij een begrijpelijke uitleg in woorden en beeld.
- Medicatiewekkers en apps voor op de telefoon; bedenk wel dat er waarschijnlijk hulp nodig is bij het instellen.
Laaggeletterheid en beperkte gezondheidsvaardigheden
Over Pharos
Gebruikte bronnen
- Koster E.S., Philbert D., Bouvy M.L. Health literacy among pharmacy visitors in the Netherlands. Pharmacoepidemiol Drug Saf 2015; 24(7):716-721.
- Kamisetti, S., Interviews over veilig medicijngebruik met laaggeletterde respondenten met een chronische aandoening. Niet gepubliceerd rapport in opdracht van Pharos, 2016.
- Kessels R.P.C., Patients’ memory for medical information. J R Soc Med. 2003; 96(5): 219-22
- Maghroudi, E., Hooijdonk, C. van, Journée-Gilisen, M., Borgsteede, S. Etiketteksten op de schop voor beter begrip van patiënt, Pharm weekbl, 9-3-2018
- Greef M. de, Segers M., Nijhuis J. (2016). Feiten & cijfers geletterdheid 2016; overzicht van de gevolgen van laaggeletterdheid en de opbrengsten van investeringen voor de samenleving en individu. Stichting Lezen & Schrijven i.s.m. Universiteit Maastricht.
- Sørensen, K., Pelikan J. e.a. Health literacy in Europe: comparative results of the European health literacy survay (HLS-EU). Eur J Public health. 2015 Dec; 25(6): 1053-1058
- Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) 2014, RIVM
- Gezondheid en zorggebruik. CBS Statline (20 dec 2017)
- Heide J. van der, Rademakers J. (2015), Laaggeletterdheid en Gezondheid, Stand van zaken. Nivel
- PwC. Laaggeletterdheid in Nederland kent aanzienlijke maatschappelijke kosten. Update van PwC rapport uit 2013. Amsterdam, maart 2017
- Brink-Muinen A. van den, Dulmen, A.M. van, Factoren gerelateerd aan farmacotherapietrouw van chronisch zieken – resultaten van studies uitgevoerd in Nederland sinds 1990. Utrecht: NIVEL, 2004
- Brink-Muinen, A. van den, Dulmen, A.M. van, Factoren gerelateerd aan farmacotherapietrouw van chronisch zieken – resultaten van studies uitgevoerd in Nederland sinds 1990. Utrecht: NIVEL, 2004.
- Long Alliantie Nederland. Goed gebruik Inhalatiemedicatie. Astma en COPD. 2014
- Ensing H.T., Koster E.S., Berkel P.I., Dooren A.A. van, Bouvy M.L., Problems with continuity of care identified by community pharmacist post-discharge. J. Clin Pharm Ther. 2017;42(2):170-177